Pagelaran wayang

    A.    Ngaregepkeun

Nintenan Unsur-Unsur Pagelaran Wayang

Seni pawayangan mangrupakeun reka basa sastra nu dipake para dalang dina hiji pagelaran. Seni Wayang ngawengku genep unsur, nyaeta:

1.      Murwa

2.      Nyandra

3.      Antawacana

4.      Rumpaka

5.      Sora

6.      Jeung carita.

      Murwa

Mangrupakan suluk bubuka pagelaran anu dilagukeun ku ki dalang dina mimiti caritana. Conto murwa anu sumberna ti dalang dede among sutarya dina lakon jaya renyuan.

            Adam adam babuh lawan

            Ingkang ngagelarkeun cahya nur cahya

            Dangiang wayang wayanganipun

            Perlambang alam sadaya

            Semar sana ya danar guling

            Basa sem pangangen-angen

            Mareng ngemaraken Dzat Kang Maha Tunggal

            Wayang agung wineja wayang tunggal

            Wayang tunggal

       Nyandra

Nyandra hartina pedaran carita anu mangrupa janturan jeung pacopan. Janturan mangrupa basa prosa dalang pikeun nyaritakeun jejer atawa adegan hiji nagara, kaayaan watek wayang, nu biasana dipirig ku gamelan. Conto nyandra dina adegan nagara Dwarati tina nyandra dalang Dede Amung Sutarya.

           

Suh rep data pitana!anenggih wau kocapa Negara ing pundi ingkang kaeka adi

            Dasa nama purwa, eka sawiji adi linuwih dasa sapuluh nama iku panjenengan

           Purwa name wiwitan. Sandyan katah titahing dewa kosongan ing akasa, sinangga

           Ing pertiwi, kaideng ing samudra, tebih ing parang muka, dasar Negara Dwarawati

          Silokane jero tancebe, jembar laladane, gede obore, duwur kukuse, pandang jagatte,

            Adoh kakoncarane. Sigeg ingkang murweng kawi paparab kang dadi nalendra,

            Inggih bkang ngarenggani pura, jejeneng Sri Maha Batara Kresna ya Prabu

            Jenggalamanik, Prabu Harimurti, Prabu Padmanaba, Prabu Basudewaputra, Saweg

            Dipunadep dening ingkang rayi Arya Setyaki Ian Ingkang raka Patih Udawa. Sreg

            Tumeluk kaya kuncim pertala mukanipun sarta kadiya tata malih karma

            Paningalipun Padmanegara Ian Udawa saking ajrih dating pangkonan. Samya

            Prapta ngabiyantara, jajar denira pinara.

Sarengsena nyandra, biasana dilajengkeun kana suluk anu disaluyukeun jeung nyandrana. Lamun mungkas nyandra biasana dalang make suluk seperti kieu.

    

Saur nira tandana panjang

     Sinenggih sabda ya uninga lawan

     Sabda ya uninga lawan

     Sauri nira tandana panjang sinengih

     Sabda uninga wis mama

     Ulun layu dening sekti ala bakti dening asih

     Ya ding asih

     Wong asih ora katara

Sarengsena suluk, diteruskeun kana pocapan anu aya patali jeung antawacana. Pocapan ieu pikeun nganteur kana caturan wayang.

Sri Maha Betara Kresna ngandika kedaling lisan sungkan pangaribawa watek wantos raja wis gelar batara.

       Antawacana

Antawacana nyaeta caturan wayang dina adegan. Antawacana sarua jeung dialog dina drama. Bedana dialog grama diucapkeun ku lobaan, sedangkeunantawacana di =caturkeun ku ki dalang sorangan. Dina antawacana dalang kudu bias ngolah wanda sora sangkan beda dina caturan wayang-wayangna.

Di handap conto antawacana ti dalang Dede Amung Sutarya.

     Kresna :   “Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.”

     Setiaki :   “Kaula nun.”

     Kresna :   “Kakang Patih Udawa.”

     Udawa :   “Lo,  lo,  lo.  Hahahah…  pun Kakang Patih Udawa.”

     Kresna :   “Marajeng ka payun calikna.”

       Rumpaka

Rumpaka mangrupa kakawihan anu biasa dihaleuangkeun ku juru kawih jeung ku alok. Sagedengeun ti eta aya oge rumpaka dalang, nyaeta kakawihan anu dipake ku dalang dina bodoran. Panakawan biasa sempal kapiguyon jeung kakawihan.

       Kakawihan anu biasa dipake dina bodoran loba rupana, mimit tina kakawihan klasih dugi npi ka lagu-lagu modern. Conto rumpaka di handap ieu judulna  “Lagu Nu Nguseup”  di kawihkeun ku si Cepot dina lakon Jaya Renyuan garapan Dede Amung Sutarya.

            Barung herang liar mijah

            Clom kiriwil ari anclom ngagiriwil

            Mawa eupan rupa-rupa

            Clom kurunyud lamun anclom sok ngurunyud

            Plung keemplung plung kecemplung

            Empan teuleum kukumbul ambul-ambulan

            Kenur manteng jeujeur jeceng

            Leungeun lempeng panon mah naksir nu mandi 

            ….

      Sora

Sora bisa mangrupa aukan,aduhan,lalaran,oge onomatopia . Sora dina pagelaran wayang jadi leuwih rame lantaran dipirig ku gamelan anu saluyu jeung adeganna . Anapon sora dina basa tinulis sok make tehnik tatatulis komik . conto sora basa tinulis di handep dicatet tina Ki Harsono Siswocarito .

            “khhk-cuah! Buta edan!” ― (Clap!) ― “Ciiiaaatt!” ― (Jder!) Adujotos bedas! (Bet!) ― “Hih!” ― (Dez!Dig!Bugh!) ― “Hegkh!” ― (Bruk!)

            “Ayo montekar,Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at…”

            Didupak galak! (Brak!) ― “Aaakkhh!”

“Ayo maju,Dewa!” + “Wani ka Brama?” + “Brama? O,iyeu jago Deksinapati: Dewa api kok kakubeku ? Ayo maju! Heaah!” ― (Clap!) Serbutinju (Bugh!) sepakporak (Blak!) ― “”Rasakeun dewa―heaah!” ― (Blar!) tamparmemar! “Tobaatt”

      Carita

Carita pawayangan biasana digolongkeun kana tilu rupa,nyaeta :

a.       Carita pakem nyaeta carita anu saluyu jeung kitab-kitab pawayangan saperti Mahabrata,Ramayana,Pustaka Rajapurwa .

b.      Carita gubahan nyaeta carita anu direkacipta saluyu jeung jamanna .

c.       Carita carangan nyaeta carita anu wangun atawa anggitanna saluyu jeung carita padalangan anu anyar .

Rarangken Tukang –ning

Titenan kecap-kecap nu ngagunakeun –ning di handap !

1.      Rumasa, keur budak keneh mah estuning gungclo kana wayang golek teh .

2.      Boh dalang si kukut boh dalang ti nu jauh siga ti Bandung, upamana, harita mah teu boroning dijarugjug bae .

Wangun –ning dina kalimah di luhur kasebut sabage rarangken tukang . Ning ngabogaan variasi (alomorf),nyaeta –ing . Fungsi –ning ngawangun kecap pancen nu hartina ‘panganteb’ (intensitas) .

Contoh kecap sejenna :

a.       –ing     : awahing,mungguhing,bakating .

b.      –ning  : wantuning,kersanging,sarupaning .

Warna Kecap

Warna/Rupa Kecap kabagi dua, nyaeta :

1.      Kecap Lulugu

a.       Kecap barang nyaeta kecap anu nuduhkeun barang atawa ngaran nu dianggap barang.

b.      Kecap Sulur nyaeta kecap anu dipake pikeun nyuluran atawa ngaganti kecap barang.

c.       Kecap pananya nyaeta kecap anu dipake pikeun nanya.

d.      Kecap pagawean nyaeta kecap anu nuduhkeun kalakuan, paripolah, atawa pagawean jalma atawa mahluk sejenna.

e.       Kecap sipat nyaeta kecap anu nuduhkeun sipat atawa kaayaan barang nu dianggap barang.

f.       Kecap bilangin nyaeta kecap anu nuduhkeun bilangan,jumlah, beungkeutan, kumpulan, atawa tahapan.

2.      Kecap Pancen

a.       Kecap panganteb nyaeta kecap pikeun ngantebkeun babagean kalimah anu dipentingkeun.

b.      Kecap panganteur nyaeta kecap di sahareupeun hiji kecap pikeun nganterkeun kecap eta sangkan leuwih anteb tu eces .

c.       Kecap penambah nyaeta aspek kecap pikeun nuduhkeun lumangsungna hiji kajadian.

d.      Kecap panambah nyaeta modalitas kecap anu nuduhkeun sikep panyaturna waktu nyanghareupan jalma sejen.

e.       Kecap pangantet nyaeta kecap sahareupeun kecap barang pikeun ngantetkeun kecap barang eta jeung kalimah utamana.

f.       Kecap panyambung nyaeta kecap anu dipake pikeun nyambungkeun kecap jeung kecap, atawa babagian kalimah .

g.      Kecap panyeluk nyaeta kecap nu dipake pikeun ngebrehkeun bituna rarasaan.

Merankeun Carita Wayang

                Rupa rupa pagaleran wayang. Salian ti ngagunakeun boneka wayang. Salian ti ngagunakeun boneka kayu nu ilahar disebut wayang golek, aya nu disebut wayang orang, nyaeta tokoh-tokoh dina eta carita pawayangan teh diperankeun langsung ku jalma. Wayang orang sarua jeung seni teater ngan carita husus nyokot tina carita pawayangan.

                Dina kagiatan ieu hidep diharepkeun bisa merankeun hiji adegan nu aya dina carita pawayangan. Misalna, adegan waktu Arjuna ngobrol jeung Kresna atawa adegan waktu Arjuna ngobrol jeung Kresna jeung Jayabuana dina carita “Amarta Manjing Tunggara”.

                Pikeun merankeun eta carita hidep kudu paham kana pasipatan tokoh-tokohna. Watek jeung  paripolah Arjuna kumaha, kitu deui jeung tokoh-tokoh sejenna. Teuleuman watek tokoh nu baris diperankeun. Lamun diri hidep kapeto jadi Arjuna, bayangkeun diri hidep jadi eta tokoh: omongan, rengkak paripolah, jeung pasipatan sejenna kudu bisa nyaruaan eta tokoh.

Nyieun Pedaran dina Pasualan Pewayangan

Pedaran kaasup carita pewayangan mere wawasan nu aya patula-patalina jeung pasualan pawanyangan boh dina teknik pagelaran,eusi carita, manpaat,katut sikep masyarakat sunnda sorangan kana eta pasualan . pikeun nambahan pangaweruh nu leuwih jeumbar hidep kudu maca buku atawa sumber sejenna, ngaayakeun wawancara jeung para tokoh sunda misalna budayawan,dalang,jeung pihak-pihak sejenna.

Wayang golek

      Wayang golek hiji seni pintonan wayang nu mangrupa boneka tina kai nu diapenkeun ku dalam nu    kawentar tur popular pisan di tatar sunda. Wayang golek aya dua rupa :

1.      Wayang golek papak (cepak)

2.      Wayang golek purwa

Pintona wayang di maenkeun ku dalam numimpin pintonan sakaligus ngalagukeun suluk      ( tembang nu dipirig ku gamelan ), nyoarakeun antawacana (dialog), ngatur gamelan, ngatur lagu, jeung sajabana.

Dina pintona wayang golek, lalakon nu ilahar dipintonkeun nyaeta lalakon carangan, lalakon galur mah teu pati mindeng. Ieu bisa dijadikeun cicireun kaparigelan dalang dina nyiptakeun lalakon carangan nu alur tur mata dipikaresep. Dalang wayang golek nu kawentar diantarana Tarkim, R.U Partasuanda, Abeng sunarya, Entah Tirayana, Apek, Asep Sunandar Sunarya, Cecep Supriadi.